Kürtçe şarkıları kaydeden ilk kadın şarkıcı olarak bilinen ve etkileyici sesinden dolayı “Siltana Kurda” (Kürt Sultanı) ismiyle anılan Meryem Xan, 1904 yılında Şırnak’ın Dêrgul köyünde dünyaya gelir. Dengbêj sanatına ve dengbêjlere değer veren bir aile ortamında büyür. Meryem Xan 10 yaşına geldiğinde Birinci Dünya Savaşı’nın başladığı, bölgede isyanların, Ermeni ve Süryani katliamlarının ve sürgünlerin yaşandığı bir dönemdir. Meryem Xan’ın ailesi de böyle bir ortamda Qamışlo’ya göç eder. Burada Kürt dili, edebiyatı ve siyasetine katkılarıyla Kürt tarihinde önemli bir yere sahip olan Bedirxan ailesiyle tanışırlar.
Meryem Xan bu dönemde divanlarda şarkı söylemektedir. Mehmet Bedirxan ile evlendikten sonra Bedirxan, Meryem Xan’ın şarkı söylemesine karşı çıkar. Meryem Xan, “Şarkı söylemeden yaşayamam. Kanımda sanat ve şarkılar var” diyerek ikna etmeye çalışsa da başarılı olamaz. Bedirxan, “Ya aşık olduğunu söylediğin ben ya da sanat” diyerek Meryem Xan’ı bir tercihe zorlar ve Meryem Xan da “Ben sanatsız yaşayamam. Sanatsız yaşarsam ölürüm” diyerek bu ilişkiyi bitirme kararı alır. Uzun süre divana çıkmayan Meryem Xan bu ayrılığın öyküsünü şu sözlerle besteler:

MİHEMEDO RONÎ

MİHEMEDO RONÎ
“De loylo, Mihemedo ronî/ Ciwanîka mihemedê minî çili/ Der her çar lingê wî delolo, bê bizmara/ Ezê bazinê destê xwe biskînim/ De ezê ji ciwanîkê Mihemed ra bikam nalû bizmara / De ezê pora serê xwe biqusînim/ Ezê ji ciwanîka Mihemed re bikim destêm sera/ De heke lawîkê min çû welatê xeribîyê/ De kesek nebêje çi kurekî bê pergara/ Loy lo loy lo, loy lo,/ Ah de loy lo/ Ax... Ax…”
“Ah nur yuzlü Muhammed/ Kırk yaşındaki Mıhamedimin kısrağı/ Çivisizdir her dört ayağı/ Kıracağım bileziklerini kolumun/ Çivi nal yapacağım Mıhamedimin kısrağına/ Ve ben keseceğim saçlarımı/ Muhammedimin kısrağına yele yapacağım/ Olur da giderse gurbet ellere yavrum/ Kimse demesin yavrum sahipsizdir” 

TÜM BEDENİ ŞARKI DOLAN KADIN

O dönemde İngiliz müzik şirketleri Bağdat’a gelerek Kürtçe, Arapça, Farsça, Ermenice ve Süryanice şarkıları toplayıp kayda alarak plak çıkarırlar. Bölgedeki birçok sanatçı da Bağdat’a sesini kaydetmek için gider. Meryem Xan da sesini kaydettirmek ister ve “Bağdat’a gidip sesimi kaydedeceğim. Sesimi kaydedeyim, o an öleyim” der, fakat 1936 yılında Bağdat’a gidene kadar 12 yıl Zaxo’da kalır. Bağdat’a geldiğinde amcasının kızı Elmas Xan ile birlikte yaşamaya başlar. Elmas Xan'ın evi aynı zamanda dönemin aydın, sanatçı ve siyasetçilerinin buluştuğu bir yerdir. Böylece Meryem Xan, Mihemed Arîf Cizrawî, Hasan Cizrawî, Nesrîn Şerwan (Şirnaq), Alî Merdan, Tahîr Tofik, Saîd Axayî Cizîrî, Fewzîyê Mihemed gibi birçok müzisyenle tanışma imkanı bulur ve onlarla birlikte söylemeye başlar. Kısa sürede Bağdat’da tanınan ve sevilen bir ses olur. İngiliz plak şirketleriyle ilişkilenerek ilk plağını çıkarır ve Kurmancî dilinde plak çıkaran ilk kadın ses sanatçısı ünvanını alır. Meryem Xan Soranî dilinde de “Dayîkî Cemal” isimli ilk plağı çıkarır.
1939 yılında açılan Bağdat Radyosu bir ses yarışması düzenler. Meryem Xan’ın da başvurduğu bu yarışmaya çok sayıda ünlü sanatçı katılır. Meryem Xan bu yarışmada birinci olur ve Bağdat radyosunda kadrolu olarak çalışmaya başlar. Bu dönemde birçok klam derler. Radyoda seslendirmiş olduğu klam sayısının 200 olduğu söylenir. MihemedArîfCizrawî Bağdat radyosuna verdiği bir röportajda Meryem Xan’ı: “Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi. Ama ruhu, yaşamı, sanatı gelenekseldi, Kürtçe’ydi. Kürt adetlerine bağlıydı. Şarkı söylerken içten ve gönülden söylerdi. O an tüm bedeni şarkı ile dolardı” diyerek anlatır. Meryem Xan’ınen çok bilinen bestelerinden “Yadê Rebenê”/Çemê Bişêrika (Bışerike Deresi)’nde annesine seslenir:

BIŞÊRİKE DERESİ

“Ah benim garip anam/ Gittim yangınlar içinde Bışerıke deresine/ Ah indim dereye garip anam/ Ah indim ki sensin kumralım/ Ah sensin benim sabrım ah le le/ Ah garip anam der ki uykum gelir / Bu sabah uyudum ki/ Ne kadar eş dost arasında/ Yüksek uçsam da/ Ah garip anam oysa düştüm yere/ Ah kumralım sensin, sensin sabrım/ Ah le ah le ah/ Vardım yanına melül şeyhimin/ Biri dışında yavrumun boyu posuyum/ Ah le ah le ah/ Ah garip anam, kız diyordu ki:/ Göçerim ben/ Peynir getiririm ah garip anam/ Ah kumralım sensin, sensin sabrım/ Sensin ah/ Ah le ah le ah/ Ah garip anam sokak sokak/ Gezdiririm seni bucak bucak/ Ah ne kadar arasam da/ Aramasam da/ Göremem senin gibi selvi boyluyu arkadaşlar arasında/ Ah ki sensin güzel tenlim/ Sensin evimi çekip çeviren/ Ah le ah le ah”
Üretken sanat yaşamının ardında birçok beste ve derleme şarkı bırakarak hayata çok erken yaşta veda eden Meryem Xan’ın, 1947 yılında Musul hastanesinde, bir rivayete göre de 1949 yılında Bağdat’ta vefat ettiği ve cenazesinin büyük bir merasimle Şex Maaruf Mezarlığı’nda Bağdat’ta toprağa verildiği söylenir. Cizre Mem û Zîn Kültür Merkezi bünyesinde çalışmalarını sürdüren kadın müzisyenler, 2009 yılında Kom müzik tarafından yayınlanan Dengê Jinên Botan-Ji Bo Bîranîna Meryem Xan isimli albümlerini Meryem Xan’ın anısına seslendirdiler.

Kaynak: Boğaziçi Gösteri Sanatları Topluluğu “Kadın Müzisyen Portreleri ve Şarkılarında Şiddete Karşı Duran Kadınlar” dosyası