Okurumuzun Sorusu:

Merhabalar hocam. Biz havalimanında vardiyalı çalışıyoruz. Hamile arkadaşımız doğum yaptı, bebeği de 6 aylık oldu. Haziranda dönecek. Kendisi de vardiyalı çalışmak istiyor. Ama kanuna aykırı olduğu gerekçesiyle vardiyaya geçemiyor. Bizim normal mesai iki gün 08:00-16:00, iki gün 16:00-24:00, iki gün 24:00-08:00. Bu arkadaşımız döndükten sonra, yıllık izin kullanacak biri olduğunda 3 gün 16:00-24:00, 3 gün 24:00-08:00 çalışılacakmış. Biz bu şekilde çalışmak istemiyoruz. Ya da yıllık izin kullanılmayacakmış.

Öncelikle kesin olan meselelerden başlayalım.

Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmeliğe göre gebe kadınlar ve emziren kadınlar gece vardiyalarında çalıştırılamaz. Yani hamileliğin öğrenildiği tarihten, çocuğun bir yaşını doldurduğu tarihe kadar kadınların gece vardiyalarında çalıştırılması yasaktır. Okurumuzun hamile arkadaşının gece vardiyalarında çalıştırılmayacak olması doğru ve mevzuata uygun.

Yıllık ücretli izin hakkı Anayasal bir haktır. İşçi yıllık iznini kullanma hakkına, işveren de işçiye iznini kullandırma yükümlülüğüne sahiptir. İşveren “yıllık izin kullanılmayacak” diyemez.

Gelelim çetrefilli meselelere.

Vardiyalar halinde çalıştırılan işyerlerine ilişkin İş Kanunu’nda bazı kurallar olduğu gibi İş Kanunu’na dayanılarak çıkarılmış yönetmelikler de var.

Özellikle Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte vardiyalı çalışmanın detayları düzenlenmiş durumda.

Vardiyalı çalışmaya ilişkin kurallar ve işçi haklarına ilişkin detaylı bilgiler şu yazıda mevcut: Vardiyalı çalışırken haklarımız var!

Vardiyaların nasıl düzenleneceğine ilişkin kuralları özetleyecek olursak:

1) Bir işyerinde vardiyalı çalışma varsa, işverenin vardiyaları düzenleme ve önceden ilan etme yükümlülüğü de vardır.

2) İşveren veya işveren vekilleri:
a) vardiya sayısı ile her vardiyanın işe başlama ve bitirme saatlerini,
b) vardiyalar halinde çalıştırdıkları işçilerin ad ve soyadlarını
c) ara dinlenmelerini, hafta tatillerini
d) bunlara ilişkin değişiklikleri düzenleyerek işyerinde işçilerin kolayca görüp okuyabilecekleri şekilde ilan etmek zorundadır.

3) Zorunluluk olmadıkça işçinin önceden ilan edilmiş vardiyası değiştirilemez. Bu kural vardiya dönüşümlerine ilişkin değildir. İlan edilmiş vardiyanın keyfi bir biçimde değiştirilmeyeceğine ilişkindir. Örneğin işçinin bir hafta 08:00-16:00 vardiyasında çalıştırılacağı ilan edilmişse, işveren o hafta içinde işçinin vardiyasını zorunluluk olmadıkça değiştiremez, yani işçiyi keyfi biçimde 16:00-24:00 vardiyasına alamaz.

4) Vardiya değişimlerinde işçinin en az 11 saat dinlendirilmesi zorunludur. Örneğin 16:00-24:00 vardiyasında çalıştırılan işçi, vardiya dönüşümünde 08:00-16:00 vardiyasına geçirilecekse, arada en az 11 saat dinlenme olması gerekir. Bu yüzden örneğin salı günü son kez 16:00-24:00 vardiyasında çalıştırılan işçi, Çarşamba günü 08:00-16:00 vardiyasında çalıştırılamaz. Çünkü arada 11 saatten az bir dinlenme süresi vardır.

5) Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları çalıştırılan işyerlerinde bir işçi üst üste en fazla iki hafta gece vardiyasında çalıştırılabilir. İki hafta üst üste gece vardiyasında çalıştırılan işçinin, sonraki iki hafta gündüz vardiyasında çalıştırılması zorunludur. Vardiya dönüşümleri haftalık olarak da yapılabilir. Bu durumda bir hafta gece vardiyasında çalıştırılan işçi takip eden hafta gündüz vardiyasında çalıştırılır. Yani vardiyalı çalışılan bir işyerinde, sürekli olarak gece çalışması söz konusu olamaz.

6) Vardiyalı çalışan işçiye 1 hafta içinde en az 24 saat dinlenme (hafta tatili) verilmek zorundadır.

Gelelim okurumuzun sorusuna.

Okurumuz mevcut uygulamada bir hafta içinde üç ayrı vardiyada birden çalışıyor. Kanımca böyle bir çalışma düzeni vardiya sisteminin mantığına aykırıdır. Ayrıca işçinin sağlığına da zararlıdır. Ancak ne yazık ki kanun ve yönetmeliklerde işverenin bir iş haftası içinde işçiyi farklı vardiyalarda çalıştırmasını engelleyecek açık bir düzenleme yer almamaktadır.

Mevzuata göre gece çalışması varsa işveren en geç 2 haftada bir vardiya dönüşümü yapmak zorundadır. Bununla birlikte işverenin bir hafta içinde vardiya dönüşümü yapmasına engel olacak bir kural söz konusu değildir. Yani mevzuat, en geç ne zaman vardiya değişimi yapılacağına ilişkin bir sınır koymakta ancak en erken ne zaman vardiya değişikliği yapılacağına ilişkin bir sınır getirmemektedir. Bu nedenle vardiyalar arasında en az 11 saat olması koşuluyla, işçinin aynı hafta içinde farklı vardiyalarda çalışmasını engelleyen bir yasak yoktur.

Peki, okurumuzun işyerinde 11 saat kuralına uyulmakta mıdır? Birlikte bakalım. Örneğimizde hafta tatili pazar günü olsun.

İşçi pazartesi ve salı günleri 08:00-16:00 vardiyasında çalıştı. Çarşamba günü vardiya değişti ve işçi 16:00-24:00 vardiyasına geçti. Bu vardiya değişiminde önceki vardiyanın bitişi ile yeni vardiyanın başlangıcı arasında (Salı 16:00 – Çarşamba 16:00) 24 saat var. Dolayısıyla 11 saat dinlenme kuralına aykırılık yok.

İşçi çarşamba ve perşembe 16:00-24:00 vardiyasında çalıştı, cuma günü vardiya değişti ve işçi 24:00-08:00 vardiyasına geçti. Bu durumda perşembe günü 16:00-24:00 vardiyasında çalışan işçi hiç ara vermeden cuma günü 24:00-08:00 vardiyasında çalışmış oluyor. Yani bırakalım 11 saat dinlenmeyi, işçi hiç dinlenmiyor ve üst üste iki vardiya çalışmış oluyor.

Böylece vardiya değişiminde 11 saat dinlenme kuralı ihlal edildiği gibi işçinin fazla mesai dahil en fazla 11 saat çalıştırılabileceği kuralı da ihlal edilmiş oluyor.

Okurumuzun verdiği bilgiye göre işveren vardiya sisteminde değişiklik yapıp işçileri 3 gün 16:00-24:00 vardiyasında 3 gün 24:00-08:00 vardiyasında çalıştırmak istiyor. İşverenin vardiya sisteminde böyle bir değişiklik yapmasının önünde bir yasal engel yok. İşveren önceden ilan etmek şartıyla vardiyaları yeniden düzenleme yetkisine sahip. Ama bu durumda da aynı hafta içinde yapılacak vardiya değişiminde işçiler 11 saat dinlendirilmeden sonraki vardiyaya geçirilmiş olacaktır. Örneğin pazartesinden çarşambaya 16:00-24:00 vardiyasında çalışan işçi, çarşamba günü 24:00’e kadar çalışmış olacak ve hiç ara vermeksizin perşembe günü 24:00-08:00 vardiyasında çalıştırılmış olacaktır. Yani bu durumda da mevzuata aykırı bir vardiya düzeni söz konusudur.

Okurumuz aynı hafta içinde üç vardiyadan, iki vardiyaya geçilmesine itiraz etmektedir. İşveren önceden ilan etmek koşuluyla bu değişikliği yapabilir. Sorun işverenin bu değişikliği yapmasında değil, her iki vardiya düzeninde de vardiya değişikliklerinde 11 saat dinlenme kuralına uymamasındadır.

Okurumuz ve diğer işçiler Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına şikâyette bulunabilir. 11 saat dinlenme kuralına uyulmadığı iş müfettişlerince tespit edildiği takdirde idari para cezası kesilir ve işverenin yasal kurallara uygun bir vardiya sistemine geçmesi gerekir.