Onlara L’kheddama diye sesleniyorlar; yani ‘hizmetçi’. Eğer ‘iyi’ bir patronları varsa ilk isimleriyle çağırıyor onları. Çalıştıkları hiçbir yerde soyadları bilinmiyor; çünkü patronlar buna gerek bile görmüyorlar! Çalışmaya başladıklarında bir kimlik fotokopisi yetiyor. Ama herhangi bir resmi işlem için değil, öylesine... İşe başladıklarında günde 18-20 saati bulan çalışma saatlerinde, neredeyse hiçbir hakları olmadan çalışan ve isimleri bile hatırlanmaya ev işçilerinin durumu işte buydu.
Ama mücadele, durumun biraz da olsa iyileşmesi için yasal düzenlemelerin yapılmasını sağladı.

NE YASADA NE TOPLUMDA GÖRÜNMÜYORLAR!

26 Temmuz 2016 tarihinde Fas’ta Temsilciler Meclisi tarafından ev işçilerine yönelik çalışmaları düzenleyen yeni bir yasa yürürlüğe girdi. Fas’ta ev işçilerine yönelik sömürü büyük bir ayrımcılıkla başlıyordu. Çoğunlukla kırsal kesimlerden yoksul kadınların ve kız çocuklarının yaşamlarını sürdürmek ve geride bıraktıkları ailelerinin en azından karınlarını doyurabilecekleri parayı onlara ulaştırmak için kabul etmek zorunda kaldıkları ev işçiliği, kadınların ve kız çocuklarının ‘insan’ olarak bile kabul edilmediği koşullara mahkumiyeti de getiriyordu. Ve bu sorun toplumda neredeyse görünmez bir halde. Yakın zamana kadar kanunlar da bu meseleyi görmüyordu. İş Kanunu’na dahil edilmeyen ve çoğunlukla kırsal kesimden olan bu kadınlar ya eğitimsiz ya da çok az eğitim almışlar. Asgari ücret, çalışma saatleri ve hatta çalışma günlerine ilişkin bile bir yasal hakları yok. Patronları onları fazlaca çalıştırabilir, düşük ödeme yapabilir ve bunun ne yazık ki hiçbir hukuki sonucu da yok!
Daha doğrusu yoktu...
Ama artık bu kural değişecek. 26 Haziran’da Fas Hükümeti Faslı ev işçilerinin çalışma haklarına ilişkin bir düzenleme yaptı. Yayımlandıktan bir yıl sonra yürürlüğe girecek olan yeni yasa ev işçileri için uygun iş sözleşmelerini, sınırlı çalışma saatlerini, tatil günlerini garanti etmeyi zorunlu kılıyor ve verilecek asgari ücreti de belirliyor. Yasa aynı zamanda bu şartları ihlal eden işverenlere mali ceza koşulunu getiriyor ve bunu tekrarlayanlara ise hapis cezası getiriyor.

‘KÜÇÜK HİZMETÇİLER’İN BÜYÜK SORUNLARI

2005-2012 yıllarında Fas’ta yapılan 18 yaş altı çocuk işçilik araştırmasında Human Rights Watch (İnsan Hakları İzleme Örgütü) son derece çarpıcı kanıtlara ulaşmıştı. “Petites bonnes” (Küçük hizmetçiler) olarak adlandırılan küçük kız çocuklarının işverenler tarafından sık sık dövülüp hakarete uğradığı, istismar edildikleri, okula gitmelerine engel olunduğu ve hatta yemek bile verilmediği ortaya konuyordu. Bazıları günde 12 saat, haftada 7 gün çalışıyor ve aylık 11 dolardan daha fazla ücret alamıyordu. Yeni yasada ev işçiliği için yaş sınırı 18. Fakat 16-17 yaşındaki kız çocuklarının çalışmasına yasa kabul edildikten sonraki 5 yıl boyunca izin verilmeye devam edecek. Yine yasaya göre 18 yaşın altındaki ev işçilerinin çalışma saatleri 40 saat, 18 üstü ev işçilerinin çalışma saatleri 48 saat olarak ifade ediliyor. Oysa ki diğer sektörlerde haftalık çalışma süresi 44 saatle sınırlandırılmış durumda.
Bu son “geçiş dönemi” hükmü çocuk işçiliğine karşı çıkan sivil toplum örgütlerinden biri olan ‘İnsaf’ tarafından şiddetle eleştirildi.

2010 yılında Fas’ın El Jadid kentinde şiddet ve açlıkla ölüme terk edilen çocuk yaştaki bir ev işçisinin ardından yaşıtı olan ev işçisi kız çocukları bir eylem gerçekleştirmiş ve ev işçilerinin koşullarının iyileştirilmesi için ülke çapında bir imza kampanyası da başlatılmıştı.

DAHA UZUN ÇALIŞMA, DAHA AZ ÜCRET

Bu yeni yasanın tartışmalı tek maddesi değildi elbette. Fas İş Kanunu diğer sektörler için maksimum 44 saat çalışma süresi öngörürken, yetişkin ev işçileri haftada 48 saat çalışmak zorunda. Eşitsizliğin bir diğer kaynağı ise asgari ücret. Ev işçileri için öngörülen asgari ücret, İş Kanunu tarafından garanti edilen asgari ücretin yalnızca yüzde 60’ı kadar. Kimileri, yiyecek ve barınak imkanını işverenin sağladığını söyleyerek, bu farkın kapandığını iddia ediyor. Ama aslında geri kalan yüzde 40’lık oranı haklı çıkaracak bir şey yok. Üstelik çalıştığı yerde yaşama fikrinin ev işçilerinin çok da tercih etmediği açık, yüzde 60’lık farkı ‘işveren yiyecek ve barınmayı zaten sağlıyor’ diyerek açıklamak çoğunlukla işverenin çıkarlarına hizmet ediyor!

BU DAHA BAŞLANGIÇ!

Yeni yasadaki kısıtlamalara rağmen, yine de bu yasa birçok ülkede korumasız olan ev işçileri düşünüldüğünde Fas’ta ilk kez yasal bir koruma sağlanması anlamına geliyor. Fas’taki demokratik kitle örgütleri ve işçiler bu reform için yıllar boyu uğraştı. Artık bir yasa var, bir sonraki görev bu yasanın uygulandığından emin olmak. Bu amaç için bu sonbaharda yapılacak seçimlerde gelecek olan hükümetin, bilhassa ev işçilerinin çalıştırıldığı evleri denetlemesi gereken iş müfettişlerinin bir yaptırım mekanizmasına sahip olmasını da sağlaması gerekiyor. Hükümetin ayrıca ulusal televizyonlarda Arapça olarak geniş bir farkındalık kampanyası açması da talepler arasında.
Bu yasanın 18 yaşından küçük çocuklara ev işçiliği yaptırılmasını yasaklayacak ve ev işçilerini çalıştıracak kişilere çalışma sözleşmesi yapma zorunluluğu getirecek yeni yasalar için bir adım olarak ele alınması gerektiği de söylenenler arasında. Çünkü şu anki yasa 16-18 yaş arası çocukların çalıştırılmasının önüne geçmek için 5 yıllık bir geçiş süreci öngörüyor. Bu, kadın ve çocuk haklarının bu yasayı eleştirdiği en temel noktalardan biri.
Yasanın kabul edilmesi için uğraş verenler bu yasayı kabul ettirmenin bile Fas’ta toplumsal bir dalga yarattığını söylüyorlar. Neredeyse yüzyıllık bir yarı-kölece hizmetten sonra, milyonlarca ev işçisi nihayet kafalarını kölece mahkum edildikleri kölelikten biraz da olsa kaldırabilecek ve hakları olan yurttaşlar olduklarını fark edebilecekleri bir düzenleme olması bakımından önemsiyorlar.

* Derleyen: Berivan Balkay