Tarihin ilk selfisi Robert Cornelius'un 1839'da çektiği kendi fotoğrafı kabul ediliyormuş. Şimdi ise milyonlarca dijital otoportre sosyal ağlar üzerinde dolaşım halinde. Şimdiye kadar sosyal ağ kullanıcılarının yayınladıkları fotoğraflar hakkında; taktir edilme ihtiyacından narsisizme ve teşhirciliğe uzanan tespitlerde bulunuldu. Psikologlar yeni yeni sosyal medya hastalıkları türetti. Tüm bunların içinde benim en çok dikkatimi çeken, sosyal ağlarda fotoğraflarını yayınlayanların çoğunluğunu kadınların oluşturması. Peki neden en çok kadınlar kendilerini göstermeyi ister?

TDK kısaca ‘erişkin dişi insan’ olarak tanımlasa da kadın; sadece biyolojik cinsiyeti ile değil tarihsel ve toplumsal olarak düşünülmelidir. Kadın olmak erkeklere ait bir dünyada var olmak demektir. Erkeklerin mülkiyetindeki bu dünyada yaşama ustalığını kadın; kendini erkeğin varlığına göre konumlamayı öğrenerek edinmiştir. Kadının hareketleri, sesi, yüz ifadesi, fiziği, konuşması, oturması, yürümesi, kısaca varlığı onun kendine karşı olan tutumunu, bu tutum da erkekler tarafından görülmeyi istediği hali belirler. Kadın bu sebeple sürekli kendi imgesi ile baş başadır. Kendini gözler, gözlemler. Kendine erkeğin gözü ile bakar çoğunlukla. Böylece bir görsele, seyirlik bir nesneye dönüşmüş olur. Sadece cinsel çekiciliğini değil sadık bir eş, iyi bir anne olduğunu (olacağını) da göstermek için çırpınır durur. Tüm bu çabanın ödülü ise bir erkek tarafından “seçilebilmektir.”

Egemen sınıf için, çoğunlukla boyun eğenlerin rızası varlığının garantisidir. Farklı olarak egemen cins olan erkek, kadından sadece rıza göstererek boyun eğmesini beklemez. Kadından onu severek onun iktidarı altında olabilmek için tamamen istekli olmasını da bekler. Kadın, genç kızlığından yetişkinliğe ulaşana kadar tüm bunların bilinçsiz varlığıyla oluşturur benliğini. Nasıl bakacağını, nasıl davranacağını kısaca kendini “altın tepside nasıl sunacağını” öğrenir-öğretilir. Şimdi ise sosyal medya bunun için iyi bir alan.

Dijital mecralarda kadınların kendilerini sunma-gösterme biçimleri uzun bir konu, ben burada sadece kadınların beden ve yüzlerini gösterme biçimleri üzerine birkaç söz söyleyeceğim. Bunun için görsel iletişimin en yaygın kullanıldığı Instagram'ı baz alacağım. Öncelikle Instagram kadın fotoğrafları ile reklamcılıkta ve dergicilikte kullanılan fotoğraflar arasındaki dikkate değer benzerliğe ek olarak klasik Avrupa sanatı ile olan benzerliğini görelim istiyorum.

‘UZANMIŞ’ KADINLARA ‘YUKARIDAN’ BAKAN ERKEK GÖZLER

Resim 1:İtalyan ressam Titian'ın 1538 yılında yaptığı yağlı boya tablo; Urbino Venüsü
Resim 2: Playboy dergisinin mayıs 1997 kapağı
Resim 3: Paris Hilton Instagramdaki 11 bin paylaşımından biri.

Soldaki resim Urbino Dükü tarafından sipariş edilmiş Urbino Venüsü’dür. Ortadaki tanınmış erkek dergisi Playboy’un kapağı, sağdaki fotoğraf ise tanınmış popüler kültür ikonu Paris Hilton’un instagram paylaşımı. Bu üç görsel, kadınların kendini sunma biçimi - bakış ve duruş açısından- ciddi benzerlik taşımaktadır.

Klasik Avrupa sanatında kadın resimleri seyirlik bir nesne olarak mülk sahibi erkeklerin duvarlarını süsler. Bu resimler resmin sahibi olan erkeğin sahip olduklarını gösterme, bir çeşit hava atma aracıdır. Bu sebeple kadınlar edilgen ve davetkar bakışlıdır. Çoğunlukla uzanmış olarak resmedilir. Hemen hemen tamamında vücutları önden resmedilmiştir. Sonuçta asıl cinsel kahraman resme bakan- seyirci, resmin sahibidir. Çıplak olmalarına rağmen aktif bir cinsel eylem içinde görünmezler, onlar efendilerinin arzularını doyurmak için pasifize olmuş bedenleri ile beklemektedir. Uzanması, seyirlik bir nesne olmanın yanı sıra rahatsız edici şekilde bükülmüş bedeni erotik bir göndermedir. Sonuçta dik olarak resmedilecek tek cins erkektir. Uzanmış kadın, ayakta duran bir izleyicinin bakış açısı ile biraz yukarıdan bakarak gösterilir. Kadının bu gösteriliş şekli günümüze değin değişmemiştir. Klasik Avrupa sanatında varlıklı erkeklerin ‘kadınlarının’, ardından fotoğraf makinasının icadı ile birlikte fotomodel kadınların sunuluş biçimindeki benzerlik dikkat çekici. Şimdi Instagram’da her sınıftan kadının, kendi görselini benzer şekillerde sunuşuna tanıklık ediyoruz.

Güzellik her zaman erkeğin bakışı ile idealize edilir. Avrupa sanatında ideal güzellikte kadınlar çizebilmek için ressamlar farklı kadınların vücut parçaları tek resim üzerinde bir kadın oluşturacak şekilde toplardı. Ya da Urbino Venüsü resminde de gördüğümüz gibi (ayakları fazla küçük, beli daha uzun) bazı organlar anatomisi değiştirilerek resmederdi. Yayıncılık ve reklam görselleri için bu görevi Photoshop üstlerinken Instagram’da filtreler imdada yetişti.

Resim 4: Aynalı Venüs, İtalyan ressam Titian'ın, 1955
Resim 5: Kim Kardashian selfie

Selfi çekerken cep telefonunun ön kamerası artık bir ayna işlevi görmekte. Kadın hem kendine hayranlıkla bakmakta, hem de erkeğin gözünden nasıl göründüğünü bizzat kontrol etmektedir. John Berger’a göre “Erkekler kadınları seyrederler. Kadınlarsa seyredilişlerini seyrederler. Bu durum, yalnız erkeklerle kadınlar arasındaki ilişkileri değil, kadınların kendileriyle ilişkilerini de belirler. Kadının içindeki gözlemci erkek, gözlenense kadındır. böylece kadın kendisini bir nesneye —özellikle görsel bir nesneye— seyirlik bir şeye dönüştürmüş olur.” İtalyan ressam Titian'ın Aynalı Venüs eserinde olduğu gibi, kendi dişiliğini seyreden Instagram kullanıcısı kadın en ideal görüntüyü elde etmek için çabalar. Öyle ki Instagram’a bir selfi yüklemek için birden çok fotoğrafı çekip arasından seçim yaparak yayınlamak oldukça yaygın bir davranış.

Burada kadın sadece erkeğe cinselliğini sergilemez. Bazen hemcinslerine karşı sahip olduklarını gururla gösterir. Bol takı, kıyafet, konforlu bir yaşam, hatta güzel çocuklar, varlıklı ve ilgili eşleri bir kıskançlık nedeni olarak adeta izleyicinin gözüne sokar. Kıyaslama reklamcılığın bel kemiğidir. Kadınlar arzulanan kadın olabilmek için kazançlarının tamamını harcamaya gönüllüdür. Bu sebeple özellikle popüler kültür ikonları sıklıkla giyinme odalarında ve makyaj masalarında aynalı selfi paylaşır.

NÜ RESİMLERDEN NUDE SELFİLERE…

Bir diğer yanı da dijital de olsa kamusal alanda çıplaklık. Instagram fenomenleri tarafından sıkça takipçi edinmek amaçlı kullanılan çıplak selfilere ‘nude’ adı veriliyor. Arama motoru aramalarında nasıl iyi bir ‘nude’ fotoğrafı çekilebileceğine dair bilgilendirici yazılara dahi rastlayabileceğiniz bu yeni akım aslında o kadar da yeni değil. Nü resim uzun yıllardır en çok tercih edilen resim türleri arasındadır. Burada amaç yine kadının bedenini erkeğin gözüyle sergilemektir. Kadın aktif bir cinsel eylem içinde resmedilmez. Üstü örtük bir cinselliktir bu sadece. Erkeğin gözünden bakarak bedenin izleyiciye sunumudur. Ne de olsa ressam da, alıcı da erkektir. Kabul etmeliyiz ki günümüzde Instagram modelleri Avrupa nü resimlerinden çok daha yaratıcı pozlar sunmaktadır. Sonuçta kadınlar erkeğin dünyasında var olabilmek için kendilerine erkeğin ona baktığı gibi bakmayı erkeklerden daha iyi öğrenmiştir.

Not 1: Yazı için John Berger’in Görme Biçimleri adlı kitap kaynak alınmıştır. Vurgular bu kitaptan alıntılanmıştır.
Not 2: Örnek görseller sıradan bir kullanıcının telif sorunu doğurmaması sebebiyle popüler kültür ikonları tercih edilmiştir. Bahsi gecen görüntü sunma biçimlerini Instagram’da kısa bir tur ile siz de rastlabilirsiniz.