1920 ve 1930’ların sonlarına doğru Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde (SSCB) fabrika mutfaklarının inşasında inanılmaz bir artış yaşandı. Kadın işçilerin ev işlerini kolaylaştırmak ve erkekleri de alkol bağımlılığından korumak için çokça şey yapıldı.

1920’lerde Sovyet Hükümeti sanayileşme programını başlattı. Yeni fabrikalarda kadınlar da dahil olmak üzere çokça işgücüne ihtiyaç duyuyordu. “Fabrika mutfakları” projesi aslında kadınların hem evde yemek yapma zorunluluğunu ortadan kaldırmak hem de merkezi olarak yemek ihtiyacının giderilmesini sağlamak için ortaya çıktı. Ayrıca hükümet yine alkolizm ile de mücadele etmenin bir yöntemi olarak işçilerin evlerinde daha az vakit geçirmesini, çalışmaya zaman ayırması ve hatta boş zamanların diğer işçilerle geçirilmesi gerektiğini düşünüyordu. Bunun için de fabrika mutfakları tercih ediliyordu.

‘Fabrika mutfağı kadın işçiyi evde yemek yapmaktan kurtarıyor’ yazan fabrika mutfağı posteri |  Poster: Bilinmeyen sanatçı / Wikimedia Commons (Public Domain)

Fabrika mutfakları dışarıda yemek yenebildiği, hazır yemekler satın alınabildiği, kültürel ve boş zaman etkinliklerinin yapılabildiği yerler haline gelmişti. Bu binalarda büyük mağazalar, postaneler, eczaneler, spor salonları ve kütüphaneler bulunuyordu.

FABRİKA MUTFAKLARI İÇİN AYRI BİR MİMARİ PROGRAM

İlk başta fabrika mutfakları önceden var olan binalarda bulunuyordu, ancak kısa bir süre sonra ayrı yapılar inşa etmek için bir mimari program geliştirildi. Bunlar, “kültür sarayları”na benzetilerek “yemek sarayları” olarak adlandırılan devasa komplekslerdi.

1936’da Minsk'teki bir fabrika mutfağı | Fotoğraf: Ulazimer Sadowski/ Wikimedia Commons (Public domain)

‘YEMEK SARAYLARI’ İNŞA ETMENİN KURALLARI

Tipik bir fabrika-mutfak binasının yüksekliği üç veya dört kattı; bodrumunda buzdolapları ve yiyecek depoları bulunurdu. Binalarda ayrıca bir fırın ve personel odasının olduğu bir yarı bodrum katı vardı.

Birinci katta üretim atölyeleri, laboratuvar, ziyaretçiler için vestiyer, atıştırmalık büfesi ve market bulunuyordu.

İkinci katta yemek salonları, üçüncü katta ise ziyafet salonları vardı.

Fabrika mutfakları ya tavandan tabana yüksek pencerelerle ya da şerit camlarla inşa edildi. Her iki durumda da ziyaretçilerin doğal ışık altında yemek yiyebilmesi için salonların aydınlık olması baz alınıyordu. Bunun estetik değeri vardı ve aynı zamanda elektrik tasarrufu da sağlıyordu. Fabrika çatıları düz inşa edildi, böylece yaz aylarında buraya masa ve sandalyeler yerleştirilebiliyordu.

Fabrika mutfağında çalışan kadın işçiler | Fotoğraf: Alexander Rodçenko/MAMM-MDF

İLK FABRİKA MUTFAKLARI

İlk fabrika mutfağı 1925 yılında Ivanovo-Voznesensk şehrinde (bugünkü Ivanovo) baskı fabrikasının eski yatakhane binasında açıldı. Bu şehir tekstil endüstrisiyle tanınan bir şehir.
Binanın cepheleri değişmeden bırakıldı ve binanın iç mekanları radikal bir şekilde değiştirildi. Almanya'dan yemek pişirme ekipmanları satın alındı. Buzdolapları, asansörler, elektrikli çamaşır makineleri, kurutucular ve ekmek kesiciler kuruldu.

1920'lerin sonlarında Ivanovo'da bir fabrika mutfağının salonu | Fotoğraf: Bilinmeyen sanatçı/Wikimedia Commons (Public Domain)

‘ESKİ YAŞAM TARZINA ATILAN BİR BOMBA’

1920'lerin sonlarında Ivanovo'daki fabrika her gün 600 kişiye öğle yemeği servisi yapıyor ve ayrıca sekiz fabrika kantini için de hazır yemekler üretiyordu. Dönemin Halk Sağlık Komiseri Nikolai Semashko, bu fabrika mutfağını "eski yaşam tarzına atılan bir bomba" olarak nitelendirdi. Projeyi bir başarı olarak kabul etti ve kısa süre sonra benzer tesisler SSCB'nin neredeyse her yerinde açılmaya başladı.

1931’de 1 No’lu Moskova fabrika mutfağı, Leningrad | Fotoğraf: Branson DeCou/Wikimedia Commons (Public Domain)

1928 yılında Leningradskoe Shosse'de açılan 1 No'lu Moskova Kantin Fabrikası ünlü bir fabrika mutfağıydı. Bina sembolik olarak devrim öncesi aristokrasinin ve yaratıcı entelijansiyanın parti yapmak için favori mekanı olan Yar restoranının önünde yer alıyordu.

Bina, mimar Aleksei Meshkov tarafından Sovyet modernizmi ruhuyla sıfırdan tasarlandı. Binaya 1200 kişilik yemekhane inşa edildi.

1931’de 1 No’lu Moskova fabrika mutfağı, Leningrad | Fotoğraf: Wikimedia Commons (Public Domain)

Fabrika mutfağının yanı sıra kahvaltı, öğle yemeği ve akşam yemeği alabileceğiniz 250 kişilik atıştırmalıkların olduğu bir bar da bulunuyordu. Ayrıca bir mağaza, tasarruf bankası, postane ve telgraf ofisi de vardı. 1936'ya gelindiğinde Moskova'da 25 mutfak fabrikası vardı ya da en azından bu kadarı “Tüm Moskova” (1936) adres ve referans kitabında listelenmişti.

Leningrad (bugünkü St. Petersburg) da eksik kalmadı; 1930'da burada dört fabrika mutfağı açıldı. En büyük kompleks (20 bin m2'den büyük bir alana sahip) Kirovsky Bölgesi'nde bulunuyordu ve burada işçilerin hizmetindeydi.

Baltiets, Krasny Putilovets ve Bolşevik fabrikalarının kooperatifi, 1925 | Fotoğraf: Bilinmeyen/MAMM-MDF

İLK SOVYET KADIN MİMARDAN FABRİKA MUTFAĞI

1929'da Samara şehir idaresi Maslennikov savunma tesisi için bir fabrika mutfağı inşa etmeye karar verdi. İnşaatın sorumluluğu, o zamana kadar Moskova ve diğer şehirlerde bir grup “Narpita” (Halk Yemeği) uzmanı olarak benzer projeler üzerinde çalışmış olan ilk Sovyet kadın mimar Ekaterina Maximova'ya (Maksimova Ekaterina Nikolaevna) verildi.

Maximova, "Gelecekte fabrika mutfağının kadınları sıkıcı ev işlerinden kurtarması ve erkeklerle eşit şartlarda tam bir yaşam ve kendini ifade etme olanağı sunması gerektiğine" inanıyordu. Maximova, köylülerle işçilerin birliğinin Sovyet sembolü olan orak ve çekiç şeklinde iki katlı konstrüktivist bir bina tasarladı. 1918 yılında sanatçı Yevgeny Kamzolkin tarafından icat edilen bu sembol, Sovyetler Birliği'nin armasının bir parçası haline geldi. Maximova, binayı işlevselliğe göre bölümlere ayırmak için alışılmadık bir şekil kullandı.

Samara’da orak ve çekiç şeklinde ilk kadın sovyet mimar tarafından tasarlanmış bir fabrika mutfağı | Fotoğraf: Kak vse/Wikimedia Commons (CC BY-SA 4.0)

Çekicin birinci katında mutfak ve teknik tesisler bulunurken, orakta vestiyer, çocuklar, işçiler ve fabrika çalışanları için üç ayrı kantin bulunuyordu. Bir taşıma bandı, yiyecekleri mutfaktan "çekiç" ile kantinlere "orak" ile taşıyordu. Fabrikanın günlük dokuz bin öğün yemek üretim kapasitesi vardı ve günde üç bin öğün yarı mamul olarak yapılıyordu.

Binanın ikinci katı teknik odalar ve personel ofisleri olarak inşa edildi. Katlar, açıklıkları renkli vitray pencerelerle süslenmiş altı merdivenle birbirine bağlanıyordu. Çatıda, yaz aylarında hava güzelse insanların öğle yemeği yiyebileceği bir teras vardı. Binada yemekhanelerin yanı sıra aşçılık, kütüphane, postane ve spor okulu da bulunuyordu.

Soldan sağa: bodrum planı; 2. kat planı; 1. kat planı; çatı planı. 1930 tarihli mimar Maksimova Ekaterina Nikolaevna tarafından çizilen mimari proje

AYDINLIK ODALARDA HEP BİRLİKTE SAĞLIKLI YEMEK

Halka açık yemek servis yerleri olarak fabrika mutfaklarının, evde yemek pişirmeye veya kafede yemeye göre birçok avantajı vardı: Ürünlerin toplu olarak satın alınması ve mekanize pişirme yöntemleriyle yüksek verimlilik, zamandan önemli tasarruf ediyor, öğle yemeklerinin ev fiyatlarında üretilmesini mümkün kılıyordu. Daha önce işçiler makinelerinden uzaklaşıp öğle yemeği için evden getirilen bir parça ekmeği veya başka basit yiyecekleri yiyorlardı. Artık tüm işçiler aydınlık yemek odalarında, temiz porselen tabaklardan ve parlak çatal bıçaklardan aynı standartta hazırlanan yemekleri yiyordu.

1932’de fabrika mutfağında akşam yemeği | Fotoğraf: Alexander Rodçenko / Moskova Multimedya Sanat Müzesi-Moskova Fotoğraf Evi (MAMM-MDF)

Tüm artılarına rağmen fabrika mutfaklarının inşaatı 1930'ların ortalarında durduruldu. Yüksek teknolojili devasa binaların inşası pahalıydı. Diğer fabrikaların kantinleri için toplu yiyecek satan fabrika mutfakları biraz daha iyi bir konumdaydı. Ancak o dönemde birçok işletme kendi kantinlerini açmaya ve çalışanlarına yiyecek sağlamaya başladı. Ayrıca gıda endüstrisi de aktif olarak gelişiyordu. SSCB evde yemek pişirmeyi de kolaylaştıran konserve yiyecekler üretmeye başladı. Ancak ev yapımı yiyeceklerin tamamen terk edilmesi gerçekleşmedi.

KAPİTALİZMİN KAR GÜDÜSÜNE UYMADI

Fabrika mutfakları Sovyetler Birliği'nin çöküşüne kadar çalıştı. SSCB’nin resmi olarak dağılmasının ardından 1990'lı yıllarda özel işletmeler yeniden ortaya çıktı ve fabrika-mutfaklar özel sektöre tabi ki uymadı. Binalarda daha fazla gelir getiren mağazalar ve diğer işletmeler açılmaya başladı.

*Russia Beyond'dan çeviren: Berivan BALKAY

Manşet kolaj: Wikimedia Commons