Sağlık hakkı, Anayasası’nın 56. maddesinde güvence altına alınmıştır; “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir.”

Birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında yer alan Aile Sağlığı Merkezleri (ASM) ve Toplum Sağlığı Merkezlerinin (TSM) sunması gereken hizmetler halk sağlığının korunmasında ve ilerletilmesinde olmazsa olmaz hizmetlerdir. Yazımızın ilerleyen bölümlerinde ayrıntılandırılacağı gibi, bu hizmetler üreme sağlığı, gebe ve bebek takipleri vb. ile öncelikle kadın ve çocuk sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır.

Sağlıkta performans uygulamalarının başlaması, özellikle de son 20 yıl içinde yaygınlaşan özelleştirme politikaları, Aile Hekimliği Sistemine geçilmesi ile “sağlık ocağı” hizmetlerinde yaşanan dönüşümler, sevk zincirinin (kişinin önce birinci basamak sağlık kuruluşuna başvurması, burada çözülemeyen sorunları için ikinci basamak sağlık kuruluşuna birinci basamak tarafından yönlendirilmesi, burada da çözülemeyen sorunları için üçüncü basamak sağlık kuruluşuna sevki) ortadan kalkması ve koruyucu sağlık hizmetlerinin giderek yok olması sonucunu doğurmuştur.
Aile Hekimliği öncesinde de yetersiz olan koruyucu sağlık hizmetleri giderek toplum sağlığını olumsuz yönde etkileyecek oranda bozulmuştur.

ASM VE TSM’LERDE VAR OLAN SORUNLAR PANDEMİYLE DERİNLEŞTİ

Pandemi süreci ise erken tanı ile iyileşmesi mümkün hastalıkların taramasının yapılamaması nedeniyle var olan sorunları derinleştirmiştir. ASM ve TSM lerde görevli sağlık çalışanlarının filyasyon ekiplerinde görevlendirilmesi, personel eksikliği nedeniyle rutin işlerin yapılamaması sonucunu getirmiştir. Göze ilk çarpan sorunları özetlersek; hasta ve temaslı kişilerin takibinin öncelikli yapılması gerekliliği olunca kovid-19 hastaları dışındaki sağlık sorunları gözden kaçmaya başlamıştır, örneğin 15-49 yaş kadın sağlığı taramaları, aile planlaması eğitimleri vb. yapılamamaktadır… Zatürre ve grip aşıları yetersiz kalmış, uzaktan eğitim nedeniyle okul çocuğu aşılarının izlemi ve uygulaması da ASM’lere devredilmiş ve maalesef (ailenin pandemi korkusundan getirememesi ya da çocuğa ulaşılamaması vb. sonucu) bazı çocuklara aşı yapılamamaktadır. Bu nedenle önümüzdeki senelerde toplumda oldukça azalmış olan kızamık, difteri, tetanoz gibi hastalıklar da artış olması muhtemeldir.
Daha ayrıntılı incelemek gerekirse:

Aile Hekimliği Kanunu (2004), Türkiye Halk Sağlığı Kurumunun yayımladığı Aile Hekimliği Uygulamasında Önerilen Periyodik Sağlık Taramaları ve Tarama Testleri(2015), isimli rehber ve Toplum Sağlığı Merkezi ve Bağlı Birimler Yönetmeliği (2015) TSM ve ASM’lerin görevleri konusunda net tanımlamalar oluşturmuştur.

Aile hekimi, kendisine kayıtlı kişileri bir bütün olarak ele alıp kişiye yönelik koruyucu, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini bir ekip anlayışı içinde sunmak, verdiği hizmetlerle ilgili olarak sağlık kayıtlarını tutmak ve gerekli bildirimleri yapmak, kendisine kayıtlı kişileri yılda en az bir defa değerlendirerek sağlık kayıtlarını güncellemekle görevlidir. Diğer birçok görev ve sorumlulukla birlikte yazımızın içeriği nedeniyle kadın ve çocuk sağlığına odaklanıldığında görülmektedir ki; yenidoğanlarda tarama testi, bebek ve çocuk izlemleri, ücretsiz D vitamini ve demir verilmesi, bebek ve çocukların aşılanması; gebe takipleri (gebelerin aşılanması, ücretsiz demir ve D vitamini verilmesi), lohusa takipleri, anne sütü ve emzirme konusunda bilgilendirme, evlilik öncesi danışmanlık ve evlilik raporu verilmesi, aile planlaması ve danışmanlık hizmetleri, kanser tarama için bilgilendirme ve erken tanı amaçlı tetkiklerin yürütülmesi ASM’lerin başlıca görevleridir.

Bebeklik ve çocukluk dönemi sağlıklı diyet danışmanlığı, obezite taraması, çocuklarda tütün ve diğer bağımlılık yapıcı maddelerin kullanım durumunun ve tütün ürünü dumanından pasif etkilenişin değerlendirilmesi, bilişsel ve duygusal gelişime yönelik taramaların yapılması, çocuk ihmali ve çocuğa kötü muamelenin sorgulanması ve kan yolu ile bulaşan hastalıkların tanı ve takibi de ASM hizmetleri kapsamındadır.
Özetle, ASM’lerin asıl görevi sağlıkla ilgili olarak kayıtlı kişilere rehberlik yapmak, sağlığı geliştirici ve koruyucu hizmetler ile ana çocuk sağlığı ve üreme sağlığı hizmetlerini vermek olmalıdır.

EŞİT, ADİL, NİTELİKLİ SAĞLIK HAKKI

TSM’lerde ise ASM’lerde yürütülen sağlık hizmetlerine benzer şekilde daha kapsayıcı; sağlığın geliştirilmesi ve teşviki çalışmaları, sosyal hizmet çalışmaları, yer almaktadır ki yine kadın ve çocuk sağlığı açısından odaklanırsak; kadın ve üreme sağlığı hizmetleri, çocuk ve ergen sağlığı hizmetleri, kanser erken teşhis, tarama ve eğitim hizmetleri, ruh sağlığı programlarına dair hizmetler önem taşımaktadır. Ve maalesef yukarda belirtilen çalışma koşulları ve personel yetersizliği nedeniyle pandemi döneminde bu görevlerin yerine getirilmesinde aksaklıklar yaşandığı açıktır.
TSM ruh sağlığı birimi hizmetlerinin aksaması da çok ciddi bir sorundur. Damgalama ve ayrımcılık, intihar, otizm, mobbing, kadına yönelik şiddet, aile içi şiddet, çöp evlerin tespiti, koruyucu hizmetlerin ve kronik ruh sağlığı sorunlarının izlenmesi faaliyetlerinin gerçekleştirilememesi önlenebilir pek çok sorunun çözümsüzlüğe itilmesine intihar ya da kadına şiddetin artışı nedeniyle can kayıplarına yol açabilmektedir.

Şiddet olayları, kadın cinayetleri, intiharlar vb. artışları başka pek çok toplumsal sorunla bağlantılıdır ve başka bir yazının konusu olacak kadar kapsamlıdır. Ancak ASM ve TSM’lerin görevleri açısından, konunun önemine vurgu yapmak için Esenyalı Kadın Dayanışma Derneğinin pandemi raporu oldukça anlamlıdır; rapora göre en az 520 kadın ekonomik talep, ev içi şiddet, cinsel saldırı, taciz ve çocuk istismarı ve mobbing nedeniyle derneğe başvurmuştur.

Pandemi döneminde artan kadın ve çocuk sağlığı temelli sorunların çözümü için pek çok yasal düzenlemeler gereklidir ki yazımıza bağlı kalmak açısından ASM ve TSM görevleri açısından zorunlu olan çözüm taleplerini şu şekilde özetleyebiliriz:

■ Öncelikle başka hiçbir görev koruyucu sağlık hizmetlerinin önüne geçmemelidir; bu amaçla ihtiyacı karşılayacak sayıda güvenceli istihdam sağlanarak personel eksikliği giderilmelidir.

■Kamusal sağlık sisteminin oluşturulması ile sağlık hizmetleri alanındaki her türden özelleştirmeye son verilmeli; sağlık hakkı her vatandaş için eşit ve adil olmalıdır.